مقدمه:
Turkiyede Vakif Abideler ve Eski Eserler عنوان مجموعه‏ ای است که مدیریت عمومی اوقاف ترکیه منتشر می‏ کند.

مدیریت عمومی اوقاف ترکیه، بر حفظ و مراقبت 7457 اثر تاریخی نظارت دارد که عبارتند از: 4438 مسجد، 606 حمام، 1023 آرامگاه (تربت)، 264 مدرسه، 41 کتابخانه، 57 کاروانسرای، 70 بازار سرپوشیده، 9 بیمارستان، 281 مهمانسرا (خان)، 272 تکیه - زاویه و مولوی خانه، 35 عمارت، 12 مجتمع و 258 اثر متفرقه‏ی دیگر.

این مدیریت سعی دارد، آثار مذکور را در مجلدات گوناگون و به ترتیب الفبائی نام شهرها معرفی نماید. باید گفت در این مجموعه، فقط آثار قابل استفاده و آباد معرفی نشده است بلکه آثار ویرانه و متروکه نیز مورد عکس‏برداری و نقشه‏ برداری قرار گرفته و معرفی شده‏اند.

جلد اول این مجموعه توسط صبیح ارکن (Sabin Erken) تهیه شده است. وی آثار تاریخی و مذهبی وقفی شهرهای آدانا، آدی‏یامان، اگری، افیون، آماسیه، آنکارا، آنتالیا، آرت‏وین و آیدین را به ترتیب معرفی نموده است. چاپ دوم این اثر با اضافات و تصحیحاتی نسبت به چاپ اول در سال 1983 م / 1362 ه ش در آنکارا، توسط انتشارات مدیریت عمومی اوقاف منتشر شده است.

جلد دوم مجموعه نیز توسط صبیح ارکن تهیه شده و معرفی آثار تاریخی و مذهبی وقف شهرهای بالیک اسیر، بیلجیک، بینگل، بتلیس، بولو و بوردور را در بر دارد که در سال 1977 م / 1356 ه ش نخستین چاپ آن منتشر شده است.

جلد سوم این کتاب‏ها در سال 1983 م / 1362 ه ش به کوشش نرمین بش باش (Nermin Besbas) و حکمت دنیزلی (Hikmet Denizli) و جلد چهارم آن در سال 1986 م / 1365 ه ش به کوشش س. یلدیز اتوکن (S. Yildiz Otuken)، آی نور دوروکان (A Ynur Durukan)، حقی اجون (Hakki Acon) و ساجد پکاک (Sacit Pekak) منتشر شده و هر دو جلد به معرفی اماکن شهر بورسا (اولین پایتخت عثمانیان) تعلق دارد.

در معرفی آثار هر شهری، روش این مجموعه چنین است که ابتدا آثار تاریخچه‏ ی مختصری از شهر ارائه شده و سپس آثار وقفی معرفی شده و بناهای پیوسته به آن، به همراه عکس و پلان آمده است، در پایان معرفی آثار هر شهر، کتاب‏شناسی آن شهر نیز ضمیمه شده است.

درباره‏ی کتیبه‏های موجود در بنا، فقط به معرفی و عکسبرداری از آن قناعت نشده است. اگر کتیبه به زبان ترکی عثمانی بوده، فقط حروف عربی به حروف لاتین بدل شده‏اند.

اما اگر کتیبه به زبان فارسی یا عربی بوده، ابتدا متن کتیبه به خط لاتین تبدیل شده و سپس ترجمه‏ی ترکی آن نیز آورده شده است و کتیبه‏ای هم که به زبان یونانی بوده است، به الفبای لاتین برگردانده شده و گاه ترجمه‏ی آن نیز به زبان ترکی افزوده شده است.

آثار تاریخی و مذهبی وقف ترکیه را به طور کلی می‏توان به این صورت برشمرد:
 

آثار مذهبی

که شامل انواع عبادتگاهها و اماکن پیوسته به آنها می‏باشد. عبادتگاههای اسلامی عبارتند از:
1. جامع (Camii) مسجد بزرگ هر شهر که دارای خطیب و منبر و مناره است.
جوامع معمولا دارای این اماکن می‏باشند:
الف. مناره (Minare) که مؤذن از آن اذان می‏گوید.
ب. محراب (Mihirab) که امام در آن نماز می‏گزارد.
ج. منبر (Mimber) که خطیب بر آن خطبه می‏خواند.

د. محفل (Mahfil) محل عبادت و نشستن حاکم و خلیفه‏ی عثمانی؛
ه. نردبان (nerdiven) که به محفل راه دارد.
و. شادروان (Sadirvani) چشمه‏ای در وسط حیاط مسجد که مؤمنین در آنجا وضو می‏گیرند.

ز. آب دستخانه (Abdesthane) که جهت نظافت مؤمنین ساخته می‏شود.
ح. موقت خانه (Muvakkithane) اتاقی است که در آن وقت نماز، معین و با اذان اعلان می‏گردد. همچنین رؤیت هلال ماه را به اطلاع مؤمنین می‏رساند.

2. مسجد (Mescid)، جامع کوچک بدون مناره و منبر؛

3. نمازگاه (Namazgah) میدان بزرگی برای خواندن نماز عید که به جای محراب در سمت قبله‏ی آن، سنگی را به شکل عمودی در زمین فرو کرده‏اند.

4. مولوی خانه (Mevlevihane) جایی که درویشان مولویه معروف به درویشان چرخ زن در آن اقامت می‏کنند. در هر مولوی خانه، دو محل دیگر وجود دارد:
الف.مطرب خانه (Mutrephane) که نوازندگان و خوانندگان در آن جای می‏گیرند.
ب. سماع خانه (Semahane) که مراسم سماع درویشان مولویه در آن انجام می‏پذیرد.

5. تکیه (Tekye)، زاویه (Zaviye)، خانقاه (Hanikah)، درگاه (Dergah) و قلندرخانه (Kalenderhane) که محل اقامت درویشان است.

اماکن مذهبی غیر اسلام
اماکن مذهبی غیر اسلامی شامل کلیسا (Kilise) است که به هر کلیسا دو مکان تاریخی دیگر پیوسته است:
1. چشمه‏ ی آب (Ayazme)؛
2. تعمیدگاه)Vaftiz hane) [مرکب از کلمه‏ی یونانی باپتیس و کلمه‏ی فارسی خانه] برای غسل تعمید.
 

آثار یادبودی

این آثار به صورت‏های گوناگون و دلایل مختلف مورد احترام است.
1. گورستان (gurhane) یا حظیره (Hazire) که مقابر آن دارای سنگ گور (Mazartas) می‏باشند.
2. مزار (Mazar)، قبر (Kabir)، مقبره (Makbere)، مرقد (Merkad) و تربت (Turba).
3. گنبد (Gunbet) یا قبه (Kvbbe) که بر بالای برخی قبرها به صورت تکی بنا شده است.
 

آثار آموزشی

1. مکتب (Mekteb) و مدرسه (Medrese)؛
2. درس خانه (Dershane) اتاق کوچکی برای درس؛
3. معلم خانه (Muallimhane) مدرسه‏ای برای معلمان؛
4.کتابخانه (Kutuphane).
 

اماکن بهداشتی

که با این نامها ثبت شده‏اند:
بیمارستان (Bimaristan)، بیمارخانه (Bimarhane)، خسته خانه (Hastahane یا Hastane)، تیمار خانه (Timarhane)، دارالصحه (Dar- us- sihha)، دارالشفا (Dar- us- sifa)، دارالعافیه (Dar- ul- afiya)، و دارالطب (Dar- ut- tip).
 

آثار اقتصادی

1. بازار (Bazar) و چهارسو (Carsi)؛
2. آراسته (Araste) یا اردوبازار؛
3. بزستان (Bedestan) (یا بزازستان) که بازاری دردار و سرپوشیده و مخصوص خرید و فروش منسوجات است.
 

آثار خیریه‏ ی عمومی

1. مجتمع (Kulliye) که مجموعه‏ای است از یک مدرسه، کتابخانه، مسجد، بیمارستان، آشپزخانه، دارالمساکین و چشمه.
2. مهمانسرا یا خان (Han)، مسافرخانه (Misafirhane) یا باشخانه (Bashane)؛
3. کاروان سرای (Karvansaray)؛
4. چشمه (Cesme) که مردم از آن آب می‏برند.
5. سبیل (Sabilhane) که به منظور تأمین آب آشامیدنی عابران احداث می‏شود.
6. برج ساعت (Saat Kulesi).
7. چراغ (Fener).
8. پل (Kopru).
9. حمام (Hamam).
10. آشپزخانه‏ی عمومی (imaret) که برای مردم فقیر غذا تهیه می‏کردند.
انتشار مجموعه‏ هایی از این قبیل از نظر تاریخی و اجتماعی بسیار مفید است و شایسته است که مورد توجه سازمان اوقاف و امور خیریه‏ ی کشورمان قرار گیرد.

بنیاد (وقف) معارف ترکیه در یک نگاه
 جریان فتح الله گولن در همراهی با دولت ترکیه نسبت به تاسیس و اداره مدارسی در کشورهای مختلف که تعداد آن حدودا هزار مدرسه، خوابگاه و دانشگاه می باشد، فعالیت داشته است.

به دنبال بروز اختلافات میان جریان گولن و حزب حاکم (AK PARTİ)، دولت بر آن شد تا به تدریج دایره نفوذ جریان گولن را محدود نموده و اختیار اداره مدارس گولن در داخل و خارج از ترکیه را به دست گیرد.

 تعداد مراکز آموزشی متعلق به فتح الله گولن در ترکیه ۱۰۳۲ باب مدرسه و ۱۵ دانشگاه با تعداد ۱۳۵ هزار دانش آموز و ۶۵ هزار دانشجو بوده که پس از کودتا اداره این مراکز به وزارت آموزش ملی انتقال یافت.

بر همین اساس، بنیاد(وقف) معارف ترکیه در تاریخ ۱۷/۶/۲۰۱۶ بر اساس قانون شماره ۶۷۲۱  تأسیس شده و تنها سازمانی است که دارای اختیار تاسیس موسسات آموزشی خارج از چهارچوب وزارت آموزش ملی از طرف جمهوری ترکیه در خارج از کشور می باشد.

سنت وقف در ترکیه دارای سابقه طولانی می باشد. موقوفه های فراوانی در زمینه های مختلف فرهنگی و اجتماعی مشغول خدمت رسانی می باشند. بنیاد معارف موسسه ای دولتی بوده و علت تاسیس بنیاد (وقف) معارف در قالب موسسه وقفی، رهایی از مقررات و قوانین دست و پاگیر اداری و سرعت در تصمیم گیری و اجرا می باشد.

بودجه این بنیاد در قالب بودجه های وزارت آموزش ملی ترکیه است. همچنین درآمد حاصله از شهریه بالای مدارس و مبالغ پرداختی از سوی خیرین منبع دیگری از درآمد بنیاد مذکور می باشد.

دولت ترکیه به توسعه فعالیت های بنیاد (وقف) معارف توجه ویژه دارد بطوری که یکی از محورهای مذاکره مقامات ترکیه با طرفهای خارجی طرح موضوع انتقال مدارس فتح الله گولن به بنیاد معارف و یا تاسیس مدارس جدید توسط بنیاد مذکور می باشد.

 پس از کودتای ۱۵ جولای سال ۲۰۱۶،  مقرر شد تا مدیریت تمام مدارس مربوط به گروه فتو( فتح الله گولن) در سراسر جهان رسما به این بنیاد منتقل گردد که طی آخرین آمار در سال ۲۰۲۰ از مدارس وابسته به گروه فتو که در ۱۱۵ کشور جهان دائر بوده است، ۲۱۳ مدرسه در ۱۹ کشور جهان به این بنیاد واگذار شده است.

 مدارس فتو در ایالات متحده آمریکا که حدود ۲۰۰ واحد آموزشی برآورد شده با وجود درخواست های مکرر کشور ترکیه جهت تعطیلی و یا انتقال مدیریت آنها به بنیاد معارف ، تاکنون هیچ اقدامی از سوی دولت آمریکا صورت نگرفته است.

موسسه غیرانتفاعی بنیاد معارف ترکیه یک بنیاد عام المنفعه است که با هدف انجام فعالیت مؤثر، از مقطع پیش دبستانی تا آموزش عالی در هر کشور تأسیس شده است.

در مرامنامه بنیاد مذکور چشم انداز آن چنین بیان شده است: بنیاد به عنوان یک نهاد آموزشی پیشگام در جهت تربیت افراد مفید که دانش و خرد خود را برای صلح و آرامش بشریت به کار ببندند، قرار داده است.

این بنیاد ماموریت خود را در انجام فعالیتهای آموزشی جامع در سراسر جهان بر اساس دانش مشترک بشری و سنت عرفان قدیم آناتولی می داند. این بنیاد بر این باور است تا ارزشهایی مانند؛ اعتماد به نفس، همکاری و همبستگی، شفافیت، شایستگی و لیاقت، اصرار ورزیدن بر نیکی، جامعیت در آموزش و جهانی بودن را در محور اصلی آموزش خود در مدارس قرار دهد.

بنیاد معارف متشکل از یک هیئت متولی با ۱۲ عضو می باشد که اصلی ترین تصمیم های بنیاد توسط این هیئت گرفته می شود.  ۴ نفر از اعضای هیئت متولی توسط رئیس جمهور و ۳ نفر توسط هیئت وزیران منصوب می گردد و  علاوه بر آن، وزارت آموزش ملی با ۲ نماینده، وزارت امور خارجه با ۱ نماینده، وزارت دارایی با ۱ نماینده و سازمان آموزش عالی نیز با ۱ نماینده اعضای دیگر این هیئت را تشکیل می دهند.

هیئت مدیره بنیاد معارف ترکیه ۷ عضو دارد که متشکل از رئیس جمهور و ۶ عضو دیگر است، این هیئت به عنوان رئیس واحدی مسئولیت بنیاد را برعهده دارد.  به طور کلی این بنیاد یک سازمان دولتی محسوب می گردد.

آموزش زبان ترکی علاوه بر برنامه های درسی مدارس و زبان رسمی کشور مربوطه در برنامه درسی دانش آموزان به صورت اختیاری ارائه می گردد. بنیاد معارف علاوه بر آموزش های درسی به ارزشهای محلی و مهارت های زبان های خارجی، علوم فن آوری در برنامه درسی دانش آموزان اهمیت فراوانی قائل می باشد.

بر اساس اطلاعات اخذ شده از سوی بنیاد مذکور، اکنون بنیاد معارف ترکیه در ۶۷ کشور جهان در حال فعالیت است که با ۵۸ کشور پروتکل رسمی امضا نموده است و با افزایش این همکاری در ۳۸ کشور دیگر، تعداد کشورهای در حال فعالیت خود را به ۱۰۴ کشور برنامه ریزی نموده است.

بنیاد معارف به صورت رسمی در ۴۳ کشور دارای واحد های آموزشی و خوابگاه بوده و همچنین با توافق ایجاد شده با موسسات آموزشی داخلی برخی از کشورها به صورت نماینده غیر مستقیم نیز فعالیت می نماید که در مجموع ۳۵۳ واحد آموزشی و ۴۱ خوابگاه تحت پوشش این بنیاد در کشورهای مختلف می باشد.

همچنین تعداد۲۰۰ کارمند در داخل کشور و ۶۷۰۰ کارمند در خارج از کشور که تعداد ۴۳۴ کارمند اعزامی در میان آنها به عنوان مدیر، معاون و مربی در این کشورها مشغول به کار می باشند. بنیاد مذکور  ۱۹۹ ساختمان مجزا در کشورهای مذکور در مالکیت خود دارد که ۴۰ هزار دانش آموز در مقاطع مختلف را در خود گنجانده است.

بنیاد معارف که مدیران و مربیان اعزامی خود را توسط وزارت آموزش ملی تامین می نماید، برای تربیت مربیان بین المللی جهت اعزام به واحدهای تحت پوشش خود در خارج از ترکیه، در چارچوب پروتکلی با دانشگاه مرمره، افتتاح برنامه کارشناسی ارشد تربیت مربیان بین المللی را امضا نمود.

بنیاد معارف علاوه بر فعالیت های بین المللی، در داخل کشور ترکیه برای دانش آموزان محروم از آموزش، بورس تحصیلی و کمک هزینه آموزشی ارائه می دهد که طبق آخرین آمارهای اعلام شده، ۴۲۴۶ دانش آموز تحت پوشش کمک هزینه آموزشی و ۱۴۴۴ دانش آموز تحت بورسیه آموزشی بنیاد معارف می باشند.

 طبق مفاد قانونی بنیاد معارف ترکیه، دانش آموزان خواستار استفاده از  بورسیه تحصیلی، توسط آزمون وزارت آموزش ملی ( MAGİS) مشخص می شوند.  

بودجه بنیاد معارف ترکیه طبق قانون مصوب به صورت بخشی از بودجه وزارت آموزش ملی تعریف گردیده است. در سال ۲۰۲۱  بودجه کل وزارت آموزش ملی ترکیه مبلغ  ۲۱۱ میلیارد و ۹۹۳ میلیون لیر ($) تصویب گردیده است که مبلغ یک میلیارد و ۲۳۱ میلیون لیر آن به عنوان بودجه بنیاد معارف در نظر گرفته شد. 

بودجه معارف ترکیه در سال های ۲۰۱۷ ، ۲۰۱۸، ۲۰۱۹ و ۲۰۲۰  به ترتیب ۱۶۳ میلیون لیر ، ۲۷۰ میلیون لیر ،  ۴۲۲ میلیون لیر و  ۶۸۴ میلیون لیر بوده است که بودجه سال ۲۰۲۱ ، مبلغ ۱ میلیارد و ۲۳۱ میلیون لیر در نظر گرفته شده است.

فعالیت بنیاد معارف ترکیه در بخش آموزشی، کمک آموزشی، رسانه ، بورسیه تحصیلی و اسکان در خوابگاه ها می توان خلاصه نمود که به شرح زیر عبارت می شود:

۱. ایجاد مؤسسات آموزش پیش دبستانی، ابتدایی، آموزش متوسطه و آموزش عالی.

۲. ایجاد دوره های آموزشی غیررسمی مانند مراکز مطالعاتی و مراکز فرهنگی با هدف آموزش فراگیر.

۳. تأسیس کتابخانه ها، آزمایشگاه ها، امکانات هنری و ورزشی به عنوان واحدهای مکمل فرایند آموزش.

۴. حمایت و راهنمایی شغلی فارغ التحصیلان با هدف برنامه ریزی شغلی

۵. ایجاد ارگان های رسانه ای با هدف آموزشی.

۶. توسعه، تولید و انتشار برنامه ها و مطالب آموزشی.

۷. انجام تحقیقات علمی در مورد اصول و متدهای آموزش و محتوا.

۸. انتشار نشریه های دوره ای و غیر دوره ای، برگزاری همایش ها، کنفرانسها و کارگاه های آموزشی و همکاری با نهادها و سازمان های فعال در این زمینه.

۹. اعطای بورس تحصیلی در تمام مراحل آموزشی از آموزش پیش دبستانی تا دانشگاه با اهداف آموزشی، به صورت نقدی و یا غیر نقدی و مواد کمک آموزشی.

۱۰. فراهم کردن امکانات اقامتی مانند خوابگاه و اقامتگاه برای افرادی که در موسسات آموزشی متعلق به بنیاد خدمت و تحصیل می کنند.

وضعیت حقوقی و نحوه فعالیت بنیاد معارف در کشورهای خارجی به تناسب قوانین کشور میزبان و توافقات به عمل آمده متفاوت است.

در برخی موارد فعالیت بنیاد در قالب توافقات بین دولتها و به صورت رسمی انجام می پذیردکه در این صورت در قالب تفاهم نامه همکاری نحوه فعالیت مشخص می گردد. در برخی دیگر از موارد بنیاد مذکور به شکل موسسه غیر دولتی و به صورت غیر رسمی تاسیس می گردد.

با توجه به وضعیت حقوقی بنیاد در هر کشور شکل قرارداد منعقده متفاوت می باشد و مفاد قرارداد بر اساس توفقات دوجانبه تعیین می گردد.

منبع:
میراث جاویدان
نویسنده: قسمت اول مقاله توسط محسن جعفری مذهب و بقیه را تحریریه راسخون اضافه کرده است.
این مقاله در تاریخ 1403/6/28 بروز رسانی شده است.